Το σεργιάνι του στον κόσμο, μια μουσική ανατροπή

Με το σύνθημα «επιστροφή στις ρίζες» ηγήθηκε ενός νέου καλλιτεχνικού κινήματος στη Μεταπολίτευση χωρίς να πάψει ποτέ να συνομιλεί με το χθες και να αναζητά εκεί τις φωτεινές λύσεις στα αδιέξοδα που γεννούσε το σήμερα. Με ήχο πολύ προσωπικό, με στίχο ποιητικό και με κορυφαίες ερμηνείες του Ξυλούρη, της Μοσχολιού, του Νταλάρα, του Χαλκιά, κέρδισε τις καρδιές του κόσμου

«Μαλαματένια λόγια», «Η Ελλάδα», «Πέρα από τη θάλασσα», «Γκρεμισμένα σπίτια», «Ζαβαρακατρανέμια», «Παραπονεμένα λόγια», «Τα λόγια και τα χρόνια τα χαμένα», «Μπήκαν στην πόλη οι οχτροί», «Καφενείον “Η Ελλάς”», «Η φάμπρικα», «Την εικόνα σου», «Πότε θα κάνει ξαστεριά», «Χίλια μύρια κύματα μακριά τ’ Αϊβαλί», «Μιλώ για τα παιδιά μου», «Γκρεμισμένα σπίτια».

Ιεράπετρα, Αθήνα, Λονδίνο. Φλόγα άσβεστη για την παράδοση αλλά και διεθνής καταξίωση. Υψηλή ποίηση αλλά και ανόθευτος λογοτεχνικός παραδοσιακός στίχος. Συνθέσεις που πλαισιώνουν τον Σέξπιρ αλλά και μουσικές που αποθεώνουν τον Αριστοφάνη. Μουσικά ιδιώματα σύγχρονα και πρωτοποριακά αλλά και νταούλια, λαούτα, λύρες, σαντούρια. Οι καλλιτεχνικές κυψέλες των μπουάτ στην Πλάκα και η μεγάλη συναυλία της Ενωσης Κρητών Φοιτητών στο Σπόρτιγκ τον Μάιο του 1972 που μετετράπη σε αντιχουντική διαμαρτυρία.

Με μια γιορτή όπου τα ακούσματα από τη γενέθλια γη έμπλεκαν με όσα του ενέπνεε το «Σεργιάνι στον κόσμο» έμοιαζε πάντα η ζωή του Γιάννη Μαρκόπουλου. Μια γιορτή στην οποία συμμετείχαν οι κορυφαίοι μας τραγουδιστές (από τον Νίκο Ξυλούρη, τη Βίκυ Μοσχολιού, τον Λάκη Χαλκιά και τον Γιώργο Νταλάρα ώς τον Χαράλαμπο Γαργανουράκη, την Τάνια Τσανακλίδου, τον Παύλο Σιδηρόπουλο), η συλλογική μας μνήμη, οι παραινέσεις του συνθέτη που επί χρόνια μάς υπενθύμιζε να μη χάσουμε ποτέ τον δίαυλο με το παρελθόν, τη σύνδεση με τις ρίζες.

«Ο Μαρκόπουλος αναπνέει μελωδία και παράγει χωρίς μόχθο και κόπο πολυποικιλία ρυθμών», έλεγε για τον συνθέτη κάποτε ο Κ. Χ. Μύρης.

Να, αυτό ήταν ο Γιάννης Μαρκόπουλος για το ελληνικό τραγούδι: ο συνθέτης που δεν έπαψε να συνομιλεί με το χθες και να αναζητά εκεί τις φωτεινές λύσεις στα αδιέξοδα που γεννούσε το σήμερα. Ο κορυφαίος μας συνθέτης πέθανε το Σάββατο σε ηλικία 84 ετών καθώς από τις αρχές Μαΐου νοσηλευόταν διασωληνωμένος στη Μονάδα Εντατικής Θεραπείας του νοσοκομείου «Αλεξάνδρα».

Γεννήθηκε το 1939 στο Ηράκλειο Κρήτης. Πατέρας του ήταν ο Γεώργιος Μαρκόπουλος, πρώην νομάρχης Λασιθίου, και μητέρα του η Ειρήνη Αεράκη από τη Σητεία. Πέρασε τα παιδικά του χρόνια στην Ιεράπετρα, τόπο καταγωγής του πατέρα του, και στο ωδείο της πόλης πήρε τα πρώτα του μουσικά μαθήματα στη θεωρία και στο βιολί.

Επιδράσεις

Οι τοπικές γιορτές, η μεθυστική μουσική με τους γρήγορους χορούς και τα επαναλαμβανόμενα μικρά μοτίβα, οι ήχοι από την ευρύτερη ανατολική Μεσόγειο -και ιδιαίτερα από την κοντινή Αίγυπτο-, η διδασκαλία της κλασικής υπήρξαν οι πρώτες του επιδράσεις και δημιούργησαν ένα εκρηκτικό εσωτερικό ψηφιδωτό που έψαχνε τρόπο να εκφραστεί.

«Οι μουσικές μου σπουδές ξεκινούν στα έντεκά μου χρόνια, όταν ο αδερφός του πατέρα μου γίνεται δήμαρχος. Το πρώτο πράγμα που κάνει είναι να φτιάξει μια μπάντα. Παραγγέλνει τα όργανα, έρχεται κι ένας καλός δάσκαλος, ο Σερέπετσης, ωραίος, αριστερός, μαθητής του Καλομοίρη και του Κωνσταντινίδη, μα δεν πάτησε κανένας! Πιάνουν τον πατέρα μου και του λένε “Στείλε τον Γιαννάκη να μάθει κάνα όργανο, γιατί όλοι στην Κάτω Μερά φοβούνται μην πάθουν πνευμονία, καθώς θα φυσάνε τα όργανα”. Πήγα, λοιπόν, ως μέλος μιας τεράστιας αγαπημένης συμμορίας νεαρών που κοιτάζαμε να κάνουμε δύο κινήσεις: πρώτον, να παίζουμε πόλεμο με την Κάτω Μερά, αλλά ταυτόχρονα να παίζουμε και να βρίσκουμε τραγούδια δικά μας, και δεύτερον, και σημαντικότερο, να βοηθάμε τους γέρους», είχε κάποτε αφηγηθεί στη LIFO.

Στην Αθήνα έφτασε το 1956 για να συνεχίσει τις μουσικές σπουδές του στο Ωδείο Αθηνών (από το λιμάνι τον παρέλαβε ο Νίκος Κούνδουρος που ήταν μακρινοί συγγενείς) με τον συνθέτη Γεώργιο Σκλάβο. «Το πρώτο πράγμα που ήθελα να δω στην Αθήνα ήταν η Ακρόπολη. Με παίρνει ο θείος μου, που είχε μεγάλη θέση τότε, γενικός διευθυντής του υπουργείου Παιδείας, και με πηγαίνει στο Σύνταγμα, στου Μπακάκου. Εκεί βρίσκομαι να συνομιλώ σε εφηβική ηλικία με τον Παπανούτσο: “Νεαρέ, τι κάνεις;”. “Θέλω να σπουδάσω μουσική”. “Μην τον ακούτε”, πεταγόταν ο θείος μου, “θα μπει στη Νομική”. Πήγα τελικά στην Πάντειο, μου άρεσε και η τοποθεσία της κοντά στην Ακρόπολη, σπούδασα για δυο-τρία χρόνια, αλλά πτυχίο δεν πήρα. Με απορρόφησε το Ωδείο Αθηνών, οι σπουδές μου στη μουσική, όπως και η φιλοσοφία, που τη σπούδασα πολύ», είχε επίσης παραδεχτεί στην ίδια συνέντευξη.

Το πρώτο βραβείο

Παράλληλα συνέθετε για το θέατρο και τον κινηματογράφο κι από εκεί ήρθε η πρώτη του μεγάλη «στιγμή» (1963) καθώς η μουσική που έγραψε για την ταινία του Νίκου Κούνδουρου «Μικρές Αφροδίτες» κέρδισε το βραβείο στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης. Το soundtrack τον έκανε γνωστό παγκοσμίως, το ταλέντο του αναγνωρίστηκε από τα Βαλκάνια και την Ευρώπη μέχρι την Αμερική και την Ιαπωνία.

Το 1967 η Ελλάδα βυθίστηκε στο σκοτάδι της δικτατορίας και ο Γιάννης Μαρκόπουλος βρήκε καταφύγιο στο Λονδίνο (ένα διάστημα έμεινε και στο σπίτι του Μίνου Βολανάκη) όπου συνθέτει για το θέατρο και ολοκληρώνει τον δίσκο «Ηλιος ο Πρώτος» (1969) σε ποίηση Οδυσσέα Ελύτη. Παρ’ όλα αυτά ο δίσκος ηχογραφήθηκε στην Αθήνα γιατί μόνο εδώ μπορούσε να χρησιμοποιήσει όργανα όπως το σαντούρι, η λύρα, το νταούλι, το λαούτο, ο μπαγλαμάς, τα χρώματα των οποίων θα απέδιδαν τη μουσική των στίχων του ποιητή. «Χρησιμοποίησα τραγουδιστές, παίζει φωνή και χορωδία, γιατί έτσι μόνο νομίζω απαντούσα στις απαιτήσεις του ποιήματος. Το μεταφυσικό στοιχείο που κρύβει ο λόγος του Ελύτη το πέρασα στην ομάδα φωνών και κράτησα για τους τραγουδιστές την προσωπική κραυγή, την αγωνία, τον αγώνα και την ελπίδα, δεν έκανα λαϊκή μουσική, όπως και ο Ελύτης δεν κάνει λαϊκή ποίηση», έλεγε για το συγκεκριμένο έργο.

Επιστρέφοντας πια στην Ελλάδα αρχίζει να εδραιώνει τις αντιλήψεις του για την ελληνική μουσική, βρίσκει τους κατάλληλους συνοδοιπόρους, γράφει ασταμάτητα, καθιερώνει το σύνθημα «επιστροφή στις ρίζες», τολμά να εντάξει παραδοσιακά ελληνικά όργανα ισότιμα σε μια ορχήστρα. Κι αν μη τι άλλο οι εμφανίσεις του, που χαλάνε κόσμο στις μπουάτ, και οι δίσκοι εκείνης της περιόδου -μακράν η πιο σημαντική της καριέρας του- επιβεβαιώνουν ότι είχε βάλει σκοπό να ηγηθεί ενός νέου καλλιτεχνικού κινήματος.

Σκέφτηκα ότι αν πρέπει να είναι χρήσιμη η τέχνη ας γίνει ένα μουσικό κίνημα που να ανατρέψει το γεμάτο λαϊκισμό, εμβατήρια και ρητορείες τοπίο που μας κύκλωνε

Το 1970 κυκλοφόρησε ο δίσκος του «Χρονικό», σε ποίηση Κ. Χ. Μύρη (Κώστα Γεωργουσόπουλου), με ερμηνευτές τον Νίκο Ξυλούρη, τον οποίο συνέστησε στο ελληνικό κοινό, και την Τάνια Τσανακλίδου, η «Ιθαγένεια» (1970) σε στίχους Κ. Χ. Μύρη και τα «Ριζίτικα» (1971) με ερμηνευτή τον Νίκο Ξυλούρη (που όπως ο ίδιος ο Μαρκόπουλος έλεγε «απέδωσε με ευαισθησία και τις πιο λεπτές αποχρώσεις των μελωδιών αρθρώνοντας την κάθε λέξη με το σπάνιο φυσικό ταλέντο του»).

«Σκέφτηκα ότι αν πρέπει να είναι χρήσιμη η τέχνη ας γίνει ένα μουσικό κίνημα που να ανατρέψει το γεμάτο λαϊκισμό, εμβατήρια και ρητορείες τοπίο που μας κύκλωνε. Ας είναι ένα κίνημα ζωής, που θα επαναπροσδιορίσει τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση και θα κάνει τους αρχέγονους κώδικες τέχνης να εναντιωθούν στα σχήματα η τεχνολογία για την τεχνολογία, η κατανάλωση για την κατανάλωση και η εξουσία για την εξουσία. Η νέα ελληνική τέχνη θα ’πρεπε να επιβάλει τη δική της άποψη και γοητεία», αναφέρει ο ίδιος στο σημείωμα του «Χρονικού» περιγράφοντας την περίοδο που συνέθετε τα τραγούδια του δίσκου.

Τι είναι όμως αυτό το ελληνικό φίλτρο που αναζητούσαν; «Αυτό είναι το αυθεντικό ιθαγενώς και γνήσιο στοιχείο μας. Ενα φίλτρο που διυλίζει, απορρίπτει, τροποποιεί, αφομοιώνει, χωνεύει ή ξερνάει. Αυτό αποπειράθηκα να αποτυπώσω στους στίχους μου στην “Ιθαγένεια” και ο Μαρκόπουλος ανταποκρίθηκε με γνώση, μέτρο, λαμπρή έμπνευση και μουσικό κύρος», αναφέρει στο βιβλιαράκι της «Ιθαγένειας» ο Κ. Χ. Mύρης.

Παγκόσμια επιτυχία

Το 1977 κι αφού προηγήθηκαν η παγκόσμια επιτυχία του «Who pays the Ferryman?» (μουσική για την ομώνυμη σειρά του ΒΒC) και οι δίσκοι «Θητεία» σε στίχους Μάνου Ελευθερίου, «Μετανάστες» σε στίχους Γιώργου Σκούρτη και «Θεσσαλικός Κύκλος» σε στίχους Κώστα Βίρβου που έκαναν την Ελλάδα να τραγουδά «Τα λόγια και τα χρόνια» και «Μαλαματένια Λόγια», ο Μαρκόπουλος μελοποίησε τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους» του Διονυσίου Σολωμού.

Ενα χρόνο μετά συνεργάστηκε με τον Γιώργο Νταλάρα στο «Σεργιάνι στον κόσμο» και μας άφησε παρακαταθήκη έναν από τους πιο εμπορικούς δίσκους του ελληνικού τραγουδιού. «Ο Γιάννης Μαρκόπουλος σε εποχές που η παραγωγή του ελληνικού τραγουδιού ήταν σε πολύ υψηλά επίπεδα και γραφόντουσαν πολύ καλά τραγούδια θα ήταν απόλυτα φυσικό με το δικό του ταλέντο να ακολουθήσει αυτούς τους δρόμους. Ομως ανέτρεψε το αναμενόμενο, έσπασε τις μουσικές φόρμες με καινοτομία, ευρηματικότητα και, το κυριότερο, με ήχο πολύ προσωπικό. Και αυτό για μένα είναι το σοβαρότερο στοιχείο που εκτός από σπουδαίο τον κάνει και ξεχωριστό», αναφέρει ο Γιώργος Νταλάρας στο σημείωμα του δίσκου όπου ερμηνεύει μοναδικά τη «Μάνα του Αλέξανδρου» και φυσικά τα «Παραπονεμένα λόγια».

Μπαίνοντας στη δεκαετία του ’80 η χώρα άλλαζε με ρυθμούς τους οποίους το όραμα Μαρκόπουλου δεν ήθελε να ακολουθήσει. Δεν του έλειψαν όμως ούτε το πείσμα ούτε η παραγωγικότητα. Κάθε άλλο. Ξεφυλλίζοντας τη λίστα με τους δίσκους εκείνης της περιόδου συναντάμε τα: «Ρίζες», «Ορίζοντες», «Βαριά Λαϊκά», «Παράθυρο στη Μεσόγειο», «Ρεπορτάζ», «Τολμηρή Επικοινωνία», «Παιχνίδι με τον χρόνο». Ενώ στα έργα που συνέθεσε περιλαμβάνονται το «Κονσέρτο – Ραψωδία για λύρα και ορχήστρα», το ορατόριο «Σειρήνες», ο κύκλος τραγουδιών «Φίλοι που φεύγουν» σε ποίηση Καρούζου, Αναγνωστάκη, Εμπειρίκου αλλά και τα «5 Στάσιμα – Επί Σκηνής», σε ποίηση Γιώργου Σεφέρη και αργότερα (1994) ένα από τα πιο σημαντικά έργα του: «Η Λειτουργία του Ορφέα».

Τα τελευταία πολλά χρόνια ο Γιάννης Μαρκόπουλος ήταν πάντοτε παρών στα συναυλιακά ραντεβού και διαρκώς ανοιχτός σε μια ολόκληρη νέα γενιά ερμηνευτών που δήλωνε έτοιμη να αναμετρηθεί με τα τραγούδια του και να μεταφέρει εκείνη την άσβεστη φλόγα της παράδοσης στο σημερινό ρεπερτόριο. Κι αν εδώ και καιρό διαπιστώνουμε ότι ο παραδοσιακός ήχος είναι ίσως η πιο κυρίαρχη τάση στο ελληνικό τραγούδι, ας μνημονεύουμε πού και πού σε ποιους το χρωστάμε…

Πηγή: www.efsyn.gr